Een aanleiding voor de tentoonstelling is het feit dat het Mondriaanhuis in Amersfoort in 2022 uit de voormalige kunstcollectie van Johannes Esser negen vroege werken van Piet Mondriaan kocht. En een (mede) aanleiding voor de tentoonstelling is ongetwijfeld de in maart 2024 verschenen biografie ‘Ik wil koning zijn: de lotgevallen van het genie Johannes Esser’ geschreven door David de Poel. Deze David de Poel is getrouwd met een kleindochter van Jan Esser en had daarmee voor dit boek ook onbeperkt toegang tot de familie-archieven. In de recensies van het boek lezen we onder andere: “Dit is het verhaal van een man die op onvermoeibare wijze zijn droom najaagt: een zelfstandig grondgebied om alle patiënten die plastische chirurgie nodig hebben, ongeacht hun afkomst, te laten opereren door de allerbeste chirurgen op aarde. Om zijn doel te bereiken is geen moeite hem te veel. Hij reist de halve wereld over om medestanders voor zijn instituut te vinden. Die zijn er. Tegenstand is er ook. Maar Johannes is eraan gewend om te denken als een schaker en weet: de aanval is de beste verdediging.”
Maar wat waarschijnlijk heel weinig mensen zullen beseffen: dit is niet de eerste tentoonstelling over Esser. Want van 13 december 2005 t/m 28 april 2006 vond er in het Singermuseum in Laren de tentoonstelling “Mondriaan, Breitner, Sluijters e.a. De onstuitbare verzamelaar J.F.S. Esser” plaats. Wel typisch overigens dat de in 1946 overleden Esser in 2005 Jan Esser wordt genoemd, en nu 2025 Johannes Esser. Volgens diverse bronnen is het namelijk Johannes Fredericus Samuel Esser, roepnaam Jan.
Jan Esser wordt dus door Hans Ree (in het boek Schitterend Schaak) “de vergeten kampioen” genoemd. Immers is Esser maar liefst 2x Nederlands Kampioen geweest. In 1908 won Jan Esser ex aequo met M.F.S. Pape de eerste prijs in de hoofdgroep van de Bondswedstrijden in Haarlem. Dit toernooi werd in die tijd, toen er nog geen officieel kampioenschap bestond, als het onofficiële Nederlands kampioenschap beschouwd. En officieel Nederlands kampioen werd hij in 1913 door Rudolf Loman, de kampioen van 1912 in een match over maximaal zes partijen met 3,5-0,5 te verslaan. Verder speelde Esser vooral veel korte matches. Zo wist hij bijvoorbeeld in 1910 Yanowsky met 2-1 te verslaan. (Dezelfde Yanowsky die in die jaren een match tegen Lasker gelijk wist te spelen.) Maar een wereldtopper was Esser zeker ook niet. In Londen 1899 scoorde hij bijvoorbeeld slechts 4 uit 11, ver achter echte toppers als Marshall, Marco en Mieses. Maar ook als schaakorganisator was Esser zeer actief. Al in 1893 richtte hij in Leiden samen met een paar klasgenoten de schaakclub Morphy op. Van 1898 tot 1915 zat hij in de redactie van het Tijdschrift, orgaan van de Nederlandse Schaakbond. Hij was in 1908/1909 enkele maanden voorzitter van de Nederlandse Schaakbond. En in 1910 richtte hij de Amsterdamse Schaakclub Parkwijk op. Van 1909 tot 1913 verzorgde hij tenslotte ook nog de zaterdagse schaakrubriek van het Algemeen Handelsblad.
Na zijn studie medicijnen en tandheelkunde maakte Esser in de winter van 1903/1904 als schakend scheeps-arts een reis naar Zuid Amerika en de Verenigde Staten. Bijgaande foto is tijdens deze reis in 1904 in Caracas, Venezuela, genomen. De foto toont Esser als schakende scheepsarts. Deze foto was destijds in Laren en nu ook op de tentoonstelling in Amersfoort te zien.
Esser werd terug in Nederland huisarts in Amsterdamse (1905-1913). Onder zijn patiënten telde hij mensen als Sluijters en Breitner, die hem zo weer introduceerden bij andere kunstenaars. In die periode bracht Esser meer dan 800 kunstwerken bij elkaar. ‘Uit de eerste hand’ kocht hij werken van jonge, nog onbekende ‘ultra-moderne’ kunstenaars als Jan Sluijters, Leo Gestel, Piet Mondriaan en Piet van der Hem. Esser steunde ze en zorgde ook voor naamsbekendheid. Hij wordt beschouwd als de eerste serieuze Mondriaan-verzamelaar.
Later, na zijn werk bij het front in de eerste Wereldoorlog, had Esser als droom het realiseren van een onafhankelijke chirurgische vrijstaat waar plastische chirurgie voor iedereen beschikbaar zou zijn. Daartoe reisde hij vrijwel onafgebroken heel Europa door en kreeg hij steunbetuigingen van onafzienbare reeks invloedrijke personen, zoals Mussolini, Franco, Salazar, Koningin Wilhelmina en Koning George van Griekenland. Die vrijstaat was ook bijna een feit geworden toen Esser in 1937 een Grieks eiland ter beschikking werd gesteld. Door eigen toedoen werd de droom echter geen werkelijkheid daar Esser totale onafhankelijkheid eiste en niet toestond dat er twee Grieks politieagenten op het eiland werden gestationeerd voor de openbare orde.
Verder info: Mondriaanhuis, Kortegracht 11 Amersfoort
Open: dinsdag t/m zondag van 10 tot 17 uur en in schoolvakanties ook op de maandag
Voor een aanvullend audiofragment uit met het oog op morgen zie: https://www.nporadio1.nl/fragmenten/nos-met-het-oog-op-morgen/809a47ef-74ef-4c99-959c-d8b85368608e/2024-03-25-verdient-johannes-esser-meer-erkenning-in-nederland